Chanzo cha Vita ya Kwanza ya Dunia

Kuna nyakati katika historia ambamo tukio dogo, kana kwamba ni wingu jepesi angani, huleta tufani ya karne. Risasi moja Sarajevo—iliyorushwa asubuhi ya Juni 28, 1914—ilipolia, haikuua mtu mmoja tu; ilitoboa pia pochi ya siri ya mipango ya mataifa, ilifungua mafaili ya chuki za miaka mingi, na hatimaye ikaitumbukiza dunia nzima kwenye dimbwi la damu lililoitwa Vita ya Kwanza ya Dunia. Lakini kabla risasi hiyo haijalia, kulikuwepo na mwandamo mrefu wa sababu: siasa kali za utaifa, mashindano ya kijeshi, tamaa za ukoloni, migogoro ya Balkan, na mikataba ya siri iliyoiacha Ulaya ikiwa imegawanyika hadi kwenye mshipa wa mwisho. Hii ndiyo hadithi ndefu, ya kweli, ya nini kilisababisha vita, wahusika wakuu kwenye vita, nani aliibuka mshindi kwenye vita, nini kilifanyika kumaliza vita, na washindi wa vita walifanya nn baada ya vita kumalizika, n.k.

Sehemu ya Kwanza: Kivuli Kabla ya Dhoruba

Mwanzoni mwa karne ya 20, Ulaya ilikuwa kama chumba kizuri kilichojaa gesi—hakukuwa na moshi, lakini cheche moja ingetosha kulipua ghorofa zima. Mataifa yalikuwa yakipishana mabega na kutifiana misuli. Militarism—imani kwamba amani inalindwa kwa ujenzi wa majeshi makubwa—iliwafanya viongozi wajivunie mizinga mipya na meli za vita aina ya dreadnought. Utaifa—haswa katika maeneo ya Balkan—ulitikisa mipaka ya milki kongwe kama Austria-Hungary na Milki ya Ottoman. Ukoloni—mapambano ya kutafuta ardhi na soko Afrika na Asia—uliamsha wivu na visasi vilivyolala.

Mbali na hayo, Ulaya iliingia kwenye ndoto ya kulala na mtego wa mizinga: mikataba ya kijeshi. Upande mmoja kulikuwa na Muungano wa Tatu (Triple Alliance): Ujerumani, Austria-Hungary, na Italia (ingawa Italia baadaye ilihama upande). Upande mwingine kulikuwa na Entente au Triple Entente: Uingereza, Ufaransa, na Urusi. Miungano hii si tu kwamba iliwaahidi wenzao msaada; iliunda pia psychology ya “sisi dhidi ya wao,” ambamo kosa dogo la upande mmoja lingechukuliwa kama tishio kwa wote.

Mapishano ya Awali: Migogoro ya Morocco na Balkan

Kabla ya 1914 kulikuwa na majaribio kadhaa yaliyokaribia kuwasha vita. Mgogoro wa Morocco (1905 na 1911) uliibua uhasama kati ya Ujerumani na Ufaransa juu ya ushawishi Afrika Kaskazini. Kisha Balkan, inayoitwa “pipa la baruti la Ulaya,” ililipuka kwa vita vya 1912–1913 ambavyo vilidhoofisha Milki ya Ottoman na kuongeza hamasa ya utaifa wa Waserbia, Wabulgaria, na Waafrika wa Kusini Mashariki mwa Ulaya. Kila taifa lilijiona lina historia, haki, na destiny yake—na kila jirani alijiona ametupiwa changamoto.

Sehemu ya Pili: Risasi Sarajevo—Juni 28, 1914

Katika jiji la Sarajevo, mji uliokuwa chini ya Austria-Hungary, Archduke Franz Ferdinand—mrithi wa kiti cha kifalme—alifika kutembelea majeshi. Barabara zilikuwa zimejaa; hewa ilikuwa nzito, na mfululizo wa makosa ya kiusalama ulitokea. Kwenye kona ya barabara, kijana Mserbia wa Bosnia, Gavrilo Princip, aliyekuwa sehemu ya kundi la siri la utaifa (maranyingi huitwa Black Hand), alipata nafasi. Risasi mbili: moja ikampiga Archduke, nyingine mkewe, Duchess Sophie. Ndani ya saa chache, walifariki. Ulimwengu ulishikilia pumzi.

Kifo kile hakikusababisha vita moja kwa moja; kilikuwa kishindo kilichotua juu ya daraja lililokuwa tayari lina tetemeka. Vienna (mji mkuu wa Austria-Hungary) iliona nafasi ya kuwadhibiti Waserbia wanaotamani kuungana na ndugu zao wa Slavia. Berlin (mji mkuu wa Ujerumani) iliahidi “blank cheque” ya msaada kwa mfungamano wake—ikimaanisha, “Twende popote utakapoenda.” St. Petersburg (Urusi) ikachukulia shinikizo kwa Serbia kama tishio kwa ushawishi wake. Paris (Ufaransa) ikaunga mkono Urusi. London (Uingereza) ilihangaika kulinda Ubelgiji na mizani ya nguvu Ulaya. Mnyororo wa simu za usiku, telegrams, na misimamo migumu ikafuata—kile kinachoitwa “Krisisi ya Julai.”

Sehemu ya Tatu: Mnyororo Wawashaji Moto—Julai Hadi Agosti 1914

Austria-Hungary ilituma Ultimatum kwa Serbia—masharti makali yaliyokusudiwa yamefungua mlango wa uvamizi. Serbia ilikubali mengi, ikakataa machache—hasa yale yanayopokonya uhuru wake wa kisheria. Hilo lilitosha. Julai 28, 1914, Austria-Hungary ikatangaza vita dhidi ya Serbia. Urusi ikaanza uhamasishaji wa jeshi lake (mobilization). Ujerumani ikadai Urusi isimame; haikusimama. Ujerumani ikatangaza vita dhidi ya Urusi, kisha Ufaransa. Ili kuishinda Ufaransa haraka (kabla Urusi haijamaliza kujiandaa), Ujerumani ilitekeleza mpango wa kijeshi uliokuwepo—Schlieffen Plan—uliopitia Ubelgiji upande wa kaskazini. Lakini Ubelgiji ilikuwa taifa huru linalolindwa na Uingereza. Uvamizi wa Ubelgiji ulikuwa mstari mwekundu. Agosti 4, 1914, Uingereza ikaingia vitani dhidi ya Ujerumani.

Hapo, moto ukawa wa dunia: Italia mwanzoni ikabaki upande, baadaye ikahamia kwa washirika wa Entente mwaka 1915; Milki ya Ottoman ikaingia upande wa Central Powers (Ujerumani, Austria-Hungary, baadaye Bulgaria). Koloni na vibarua kutoka Afrika, Asia, na Pasifiki walivutwa kwenye mnyororo huu wa vita—Tanganyika (baadaye Tanzania) ikawa uwanja muhimu wa vita ya msituni dhidi ya askari wa Kijerumani chini ya Paul von Lettow-Vorbeck.

Sehemu ya Nne: Maisha Kwenye Mstari wa Moto

Vita ilichukua sura mbili kuu: Uwanja wa Magharibi (Ufaransa–Ubelgiji) na Uwanja wa Mashariki (Ujerumani–Urusi), sambamba na mapambano ya Baharini, Mashariki ya Kati, Afrika, na Pasifiki. Magharibi, vita iligeuka vita ya mitaro—makombora, bunduki za mashine, gesi ya sumu, na ardhi ya hakuna mtu (No Man’s Land). Maelfu walianguka kwa siku moja katika majina yaliyogeuka alama za huzuni: Somme, Verdun, Ypres. Mashariki, mipaka ilisogea zaidi lakini maumivu yalikuwa yale yale—majeshi makubwa, baridi kali, na njaa.

Katika Mashariki ya Kati, uvamizi wa Gallipoli ulioongozwa na wanajeshi wa Australia na New Zealand (ANZAC) dhidi ya Milki ya Ottoman uligeuka kurasa za uchungu na ujasiri. Mapinduzi ya Waarabu yakachochewa dhidi ya Ottoman, yakionyesha siasa mpya za eneo. Baharini, manowari za Ujerumani (U-boats) zikalenga meli za washirika na hata zisizo za kijeshi, na kuzamishwa kwa Lusitania (1915) kuliacha doa jeusi katika mtazamo wa dunia kuhusu vita hii.

Sehemu ya Tano: Dunia Nyingine Inajiunga—Marekani, Mapinduzi ya Urusi na Mzani Kugeuka

Kwa muda mrefu, Marekani ilijaribu kubaki mbali, ikihubiri “neutrality”. Lakini kuendelea kwa vita ya manowari bila kikomo, pamoja na mambo ya siri kama Zimmermann Telegram (pendekezo la ushirikiano wa kijeshi kati ya Ujerumani na Mexico), kuliharibu subira. Aprili 1917, Marekani iliingia upande wa washirika, ikiweka uzito wa viwanda, fedha, na askari uliokosa upande wa Entente.

Wakati huohuo, Urusi ilitikiswa na mapinduzi ya 1917. Mwaka huo huo, Serikali ya Muda ilipochukua, vita iliendelea; lakini Mapinduzi ya Bolshevik mwishoni mwa mwaka yalisema imetosha. Machi 1918, Mkataba wa Brest-Litovsk uliitoa Urusi rasmi vitani, na Ujerumani ikapata fursa kuhamishia majeshi yake Magharibi. Hapo ndipo Offensive ya Masika (Spring Offensive) ya 1918 ikaongezeka kama mawimbi mazito—lakini ikakutana na ukuta wa uhai mpya wa washirika, hasa uingiaji kamili wa Marekani, uongozi ulioboreshwa, na teknolojia/mbinu mpya.

Sehemu ya Sita: Mwisho wa Upepo—Hundred Days Offensive na Usitishaji Mapigano

Kuanzia Agosti 1918, washirika walianzisha mashambulizi ya pamoja yaliyoitwa Hundred Days Offensive. Hatua kwa hatua, walivunja laini za Ujerumani, wakasukuma nyuma hadi ilipokuwa dhahiri kwamba nguvu za Central Powers zinapungua. Nchi washirika wa Ujerumani—Bulgaria kisha Milki ya Ottoman, na baadaye Austria-Hungary—zilikusanya taslimu ya madeni ya vita, zikaanza kusainiwa mikataba ya usitishaji. Novemba 11, 1918, saa 11:00 asubuhi, Usitishaji wa Mapigano (Armistice) kati ya Ujerumani na Ufaransa/ Uingereza ulianza kutumika. Mizinga ikanyamaza. Hivyo, vita ya kumaliza vita zote—kama baadhi walivyoiita—ikawa imekoma kijeshi, ingawa kisiasa bado kulikuwa na mlima mrefu wa kupanda.

Maswali Muhimu (Q&A) Yanayoibuka Mara kwa Mara

Nini kilisababisha vita?

Kuna sababu za papo kwa papo na za muda mrefu. Risasi ya Sarajevo ilikuwa “kichocheo,” lakini mizizi ilikuwa militarism (mashindano ya silaha), mikataba ya kijeshi (Triple Alliance vs Triple Entente), utafutaji wa makoloni na ushindani wa kiuchumi, migogoro ya Balkan (utaifa wa Waserbia, udhaifu wa Milki ya Ottoman), pamoja na ajenda za kisiasa za watawala waliodhani vita fupi ingeleta heshima na utulivu. Kwa maneno mengine, chumba kilijaa gesi; Sarajevo iliwasha kiberiti.

Wahusika wakuu kwenye vita ni kina nani?

• Central Powers: Ujerumani, Austria-Hungary, Milki ya Ottoman, na Bulgaria.
• Allied Powers (Entente): Uingereza, Ufaransa, Urusi (mpaka 1917/18), Italia (kutoka 1915), Japan, na baadaye Marekani (1917), pamoja na makoloni yao na washirika wengine.

Ndani ya simulizi hii, majina kama Kaiser Wilhelm II (Ujerumani), Franz Joseph na baadaye Karl I (Austria-Hungary), Tsar Nicholas II (Urusi), David Lloyd George (Uingereza), na Georges Clemenceau (Ufaransa) yanaonekana kama wahusika wakuu wa kisiasa; uwanjani, majenerali kama Hindenburg na Ludendorff (Ujerumani), Joffre na Foch (Ufaransa), Haig (Uingereza), n.k.

Nani aliibuka mshindi kwenye vita?

Allied Powers—wakuu wao wakiwa Uingereza, Ufaransa, na Marekani (pamoja na Italia na wengine)—ndio waliibuka washindi. Central Powers—haswa Ujerumani, Austria-Hungary, Milki ya Ottoman, na Bulgaria—walishindwa. Lakini “ushindi” hapa ni neno zito: gharama ya kibinadamu na kiuchumi ilikuwa isiyopimika; ushindi uliojaa maumivu na maswali.

Nini kilifanyika kumaliza vita?

Baada ya Armistice ya Novemba 1918, ulifuata mchakato wa mikutano ya amani huko Paris (1919). Matokeo makuu yalikuwa Mkataba wa Versailles na Ujerumani (1919), pamoja na mikataba mingine na washirika wake: Saint-Germain (Austria), Trianon (Hungary), Neuilly (Bulgaria), na baadaye Sèvres/Lausanne (Ottoman/Turkey). Mikataba hii ilichora upya ramani ya Ulaya, ikaweka Baraza la Mataifa (League of Nations), na iliamuru fidia (reparations) kali kwa Ujerumani, ikilenga kuzuia kurejea kwa vita—lakini pia ikapanda mbegu za chuki mpya.

Washindi wa vita walifanya nn baada ya vita kumalizika?

Washindi walifanya mambo kadhaa:

• Kuunda Baraza la Mataifa—jaribio la kwanza la kimataifa la kudhibiti migogoro kwa mazungumzo.
• Kukata uwezo wa kijeshi wa Ujerumani—kupunguza jeshi, marufuku silaha fulani, na kuondoa manowari na meli kubwa.
• Kugawa upya maeneo—kuundwa kwa nchi mpya (kama Poland, Czechoslovakia, Yugoslavia), uhuru kwa wengine, na mabadiliko makubwa Mashariki ya Kati kufuatia kuanguka kwa Ottoman.
• Fidia za vita—kuweka mzigo wa malipo kwa Ujerumani, ukichochea mdororo wa kiuchumi na taharuki ya ndani.

Hata hivyo, realpolitik na majeraha ya kisaikolojia hayakutibiwa kikamilifu. Wakati baadhi walitarajia amani ya kudumu, wengine waliona mizozo mipya ikiibuka taratibu, kama barafu inayosogea kimya kimya.

Sehemu ya Saba: Mwanga kutoka Afrika Mashariki—Tanganyika Kwenye Ramani ya Vita

Hadithi ya Vita ya Kwanza mara nyingi huandikwa kutoka Ulaya, lakini Afrika Mashariki—ikiwemo Tanganyika (Tanzania ya leo)—ilikuwa uwanja muhimu. Kivita, Paul von Lettow-Vorbeck aliongoza askari wa Kijerumani (Schutztruppe) katika mbinu za guerilla dhidi ya majeshi ya Waingereza, Waarabu, Waafrika na Wahindi waliokuwa sehemu ya King’s African Rifles na vikosi vingine. Mipaka ya leo ya Tanzania, Kenya, Msumbiji, na Zambia ilikuwa majukwaa ya mapigano, uvukaji mipaka, na mikakati ya kupambana msituni.

Zaidi ya mapigano, vita ilileta mzigo mkubwa kwa raia: Carrier Corps—wale waliobeba vifaa, chakula, na risasi—walitembea maelfu ya kilomita kwenye hali ngumu, wengi wakipoteza maisha kwa magonjwa, njaa, au uchovu. Haya ni masimulizi ambayo mara nyingi hayapewi sauti ya kutosha, ilhali yalikuwa uti wa mgongo wa operesheni za kijeshi eneo hili. Kwa njia hii, hadithi ya vita ni pia hadithi ya miili milioni ya watu waliobeba mzigo wa historia bila majina yao kuandikwa kwenye sanamu kubwa za Ulaya.

Sehemu ya Nane: Sababu za Kina—Tukizi la Sarajevo Halikuwa Peke Yake

Ili kuikhifadhisha vizuri hadithi ya “nini kilisababisha vita,” ni muhimu kuona jinsi sababu zilivyofungamana:

1. Militarism na Mashindano ya Silaha: Ulaya ilijaa mikakati ya war plans iliyowekwa kwa miaka—kama Schlieffen Plan—na bajeti za kijeshi zilinenepa. Wote waliamini kwamba ukichelewa utazidiwa.
2. Miungano Inayofunga Mikono: Triple Alliance na Triple Entente ziliweka mazingira kwamba mzozo wa kikanda ungekuwa wa kimataifa. Wazalendo walipiga debe, wanasiasa wakahofia kuonekana dhaifu.
3. Utaifa na Mgogoro wa Balkan: Ndani ya Austria-Hungary kulikuwa na makabila mengi; nje kulikuwa na Serbia yenye ndoto ya kuunganisha Waslav. Kilio cha “ndugu zetu” kilivuka mipaka.
4. Ukoloni na Uchumi: Ni nani atakayeongoza masoko ya dunia? Ni nani atatawala njia za bahari? Morocco, Afrika Mashariki, na maeneo ya Asia yalikuwa kwenye mizani.
5. Uongozi na Makadirio Mabaya: Wengi waliamini vita ingekuwa fupi na ya ushindi wa haraka. Hakuna aliyekadiria vizuizi vya teknolojia wapinzani walivyokuwa navyo—bunduki za mashine, mawasiliano, na usafiri wa reli.

Sehemu ya Tisa: Amani ya Paris—Madaraja au Mianya?

Wakati Mkataba wa Versailles ulipotiwa saini Juni 28, 1919—tarehe hiyo hiyo ya kumbukizi ya Sarajevo—ulimwengu ulisimama tena. Ujerumani ilihisiwa kama imevaa kanzu ya lawama na mzigo wa malipo. Ufaransa na Uingereza walihitaji uhakika kwamba tishio halitarudia; Marekani ilipeleka ndoto ya taasisi za kimataifa (ingawa Bunge lake baadaye halikuidhinisha kujiunga na Baraza la Mataifa). Ulaya ya Kati ilichorwa upya, milki zikapasuliwa, mataifa mapya yakazaliwa—furaha na migogoro mipya vikaenda sambamba.

Je, Versailles ilikuwa kali mno? Je, ilikuwa lazima? Wanahistoria wamejadili kwa miaka. Lakini hadithi hii inaonyesha kamba nyembamba kati ya haki, kisasi, na usalama wa baadaye. Amani inaweza kuandikwa kwa karatasi, lakini kukubalika kwake mioyoni mwa jamii—waliopoteza watoto, miji, na ndoto—ndiko kunatokomeza au kuamsha mzunguko wa visasi.

Hitimisho: Somo la Risasi Moja na Mizunguko Mirefu

Katika hadithi hii ndefu, tumeona kwamba Vita ya Kwanza ya Dunia haikuanza kwa sababu ya tukio moja pekee, bali kwa mfululizo wa makosa, wivu, hofu, na matarajio ya kudhibiti mustakabali wa dunia. Risasi ya Sarajevo iliwasha tu kile kilichokuwa tayari kimejaa mabomba ya petroli. Nchi zilizoonekana zenye nguvu zilijikuta zikiwa mateka wa mipango yao ya muda mrefu, na raia wasio na hatia walibeba gharama kuu.

Leo, tunapoangalia nyuma, maswali muhimu kama nini kilisababisha vita, wahusika wakuu kwenye vita, nani aliibuka mshindi kwenye vita, nini kilifanyika kumaliza vita, na washindi wa vita walifanya nn baada ya vita kumalizika hutusaidia si tu kuelewa yaliyopita, bali pia kutambua ishara za hatari katika dunia yetu. Miungano bado ipo, silaha bado zinasonga mbele kiteknolojia, utambulisho wa kitaifa bado una nguvu, na uchumi wa dunia bado una mashindano. Somo kuu ni hili: wakati misuli inapovutwa kupindukia na lugha ya mabavu kutawala, makosa madogo yanaweza kutupotezea karne nzima.

Kwa wasomaji wetu wa Afrika Mashariki, kumbukumbu za Carrier Corps, askari waliopigana msituni, na familia zilizobeba mzigo wa vita hizi kubwa—hata bila sauti kwenye vitabu—zinapaswa kubaki kama sehemu ya urithi wetu. Historia si ya mbali sana; ni mvumo wa sasa unaovumishwa na yaliyopita. Na hadithi hii, iliyosukwa kutoka Brussels hadi Berlin, kutoka Sarajevo hadi Songea, inatukumbusha thamani ya diplomasia, uvumilivu, na uongozi wenye busara.

Muhtasari wa Haraka (Cheat-Sheet ya Maswali Muhimu)

• Nini kilisababisha vita? Mchanganyiko wa militarism, miungano pinzani, utaifa wa Balkan, ushindani wa kikoloni na kiuchumi, pamoja na tukio la risasi Sarajevo.
• Wahusika wakuu kwenye vita? Central Powers (Ujerumani, Austria-Hungary, Ottoman, Bulgaria) dhidi ya Allied Powers (Uingereza, Ufaransa, Urusi, Italia, Japan, Marekani, n.k.).
• Nani aliibuka mshindi kwenye vita? Allied Powers.
• Nini kilifanyika kumaliza vita? Usitishaji wa mapigano (11 Nov 1918) ukafuatiwa na Mkutano wa Amani wa Paris na mikataba kama Versailles (1919).
• Washindi wa vita walifanya nn baada ya vita kumalizika? Kuunda Baraza la Mataifa, kuweka vikwazo kijeshi na fidia kwa Ujerumani, na kuchora upya mipaka na maeneo.

Maswali Yanayohusiana (FAQ Fupi)

Usomaji zaidi na makala nyingine za elimu na historia, tembelea Wikihii.com.