Historia ya Israel na Palestina Kibiblia

1) Kwanza: Istilahi “Israel” na “Palestina” katika muktadha wa Biblia

• Israel (kibiblia) humaanisha mtu (Yakobo aliyepewa jina Israel), kabila/taifa (wana wa Israeli—kabila 12), na baadaye ufalme au nchi.
• Palestina kama neno halitumiki katika Biblia ya Kiebrania kama jina rasmi la kisiasa la nchi nzima. Biblia hutaja hasa Kanaani, Israeli, Yuda, na Filistia (eneo la Wafilisti). Baada ya enzi za kibiblia (hasa baada ya 135 BK), Warumi walitumia jina Syria Palaestina kwa eneo pana—hili ni post-biblical.
• Katika Agano Jipya, majina ya kijiografia ni kama Galilaya, Yudea, Samaria, na Decapolis chini ya ushawishi wa Warumi.

Hitimisho la istilahi: “Historia ya Israel na Palestina kibiblia” inahusu kimsingi simulizi la maeneo ya Kanaani/Israeli/Yuda (pamoja na majirani) na watu wake, ambalo baadaye liliitwa “Palestina” katika matumizi ya kihistoria ya Warumi.

2) Mababu: Ibrahimu, Isaka, na Yakobo (Mwanzo 12–50)

Simulizi la Biblia huanza na Ibrahimu, aliyepokea ahadi za Mungu kuhusu uzao, baraka, na nchi. Mwana wa ahadi ni Isaka, naye akampata Yakobo (baadaye Israel), ambaye alizaa makabila 12. Hadithi za mababu zinawasilisha mahusiano ya kifamilia na majirani (Wamoabi na Waamoni wanaoelezwa kutoka kwa Lutu; Waismaeli kutoka kwa Ismaeli; n.k.). Mwisho wa Mwanzo, familia ya Yakobo inahamia Misri kutokana na njaa kupitia simulizi la Yusufu.

3) Kutoka Misri na Agano la Sinai (Kutoka–Kumbukumbu la Torati)

Baada ya karne kadhaa, Waisraeli wanaonekana chini ya utumwa Misri. Mungu anawaita Musa kuwaongoza kutoka utumwani (Exodus), kisha wanafanya Agano la Sinai na kupokea Toraa (Sheria). Hapa ndipo utambulisho wa kiimani na kitaifa wa Israeli unapata sura: Mungu mmoja, sheria, ibada, na jamii yenye miiko/mila. Kutanga-tanga nyikani, kizazi kipya kinaandaliwa kuingia katika Kanaani.

4) Kuingia Kanaani na Enzi ya Waamuzi (Yoshua–Waamuzi)

Kitabu cha Yoshua kinatoa simulizi la kuingia Kanaani na kugawa eneo baina ya makabila. Waamuzi hudokeza mzunguko wa uasi—mateso—toba—ukombozi, huku makabila yakikabiliana na majirani kama Wafilisti, Wamoabi, Waamoni, na Wamidiani. Wafilisti (wenye miji ya Gaza, Ashkeloni, Ashdodi, Ekroni, Gathi) hujitokeza kama wapinzani muhimu hadi enzi za wafalme.

5) Ufalme Ulioungana: Sauli, Daudi, na Solomoni (1 Samweli–1 Wafalme 11)

Sauli huwa mfalme wa kwanza. Daudi huimarisha taifa, kuifanya Yerusalemu kuwa mji mkuu na kitovu cha ibada na utawala. Solomoni hujenga Hekalu na kuendeleza ushirikiano wa kibiashara na diplomasia. Kipindi hiki kinaonekana kama kilele cha umoja wa kisiasa wa Israeli, ingawa Biblia pia inakosoa kupotoka kwa maadili na ibada mchanganyiko.

6) Mgawanyiko wa Falme: Israeli Kaskazini na Yuda Kusini (1 Wafalme 12–2 Wafalme)

Baada ya Solomoni, ufalme unagawanyika kuwa Israeli (Kaskazini) na Yuda (Kusini). Mji mkuu wa Kaskazini unahama (Shekemu, Tirza, baadaye Samaria); Kusini unabaki Yerusalemu. Manabii kama Eliya, Elisha, Isaya, Hosea, na Amosi wanapaza sauti dhidi ya udhalimu, ibada za sanamu, na kuonya juu ya hukumu.

• 722 KK: Israeli (Kaskazini) inaangushwa na Waashuri; watu wengi winatekwa/wanahamishwa.
• 586 KK: Yuda (Kusini) inaangushwa na Wababeli; Hekalu linaangamizwa; Uhamisho wa Babeli unaanza.

Huu ndio mshtuko mkuu wa simulizi la kibiblia: nchi na hekalu—alama za agano—zinapotea kwa muda, na imani inatafakari upya maana ya agano nje ya mipaka ya nchi yao.

7) Uhamisho Babeli na Kurejea (Danieli, Yeremia, Ezekieli; Ezra–Nehemia)

Katika uhamisho, manabii kama Yeremia na Ezekieli wanaeleza tumaini la kurejeshwa. Danieli anasimulia uaminifu katikati ya falme za kigeni. Baada ya Falya ya Uajemi kushinda Babeli, Kiroshi (Cyrus) anaruhusu Wayahudi kurejea (karne ya 6–5 KK). Vitabu vya Ezra–Nehemia vinaonesha ujenzi wa Hekalu la Pili na kuta za Yerusalemu, pamoja na marekebisho ya sheria za jamii. Hapa ndipo utambulisho wa kidini unazidi kuimarishwa (Toraa, ibada, sabato, n.k.).

8) Kati ya Agano la Kale na Jipya: Ugiriki, Wamakabayo, na Warumi

Baada ya Waajemi, Alexander Mkuu analeta ushawishi wa Kigiriki (Hellenism). Baada ya kifo chake, eneo la Yuda linapita kati ya Waptolemy na Waseleukid. Maandishi ya Deuterokanoni (k.m. 1–2 Wamakabayo—yanayotambuliwa na madhehebu fulani) yanasimulia uasi wa Wamakabayo (karne ya 2 KK), utakaozaa utawala wa Hasmonea. Hatimaye Warumi wanachukua usukani (63 KK), na Herode Mkuu (mteule wa Warumi) anatawala Yudea.

9) Agano Jipya: Yesu, Mitume, na Mandhari ya Yudea–Galilaya (Karne ya 1 BK)

Katika enzi ya Warumi, tunapata simulizi la Yesu wa Nazareti (Galilaya, Yudea), mafundisho, miujiza, msalaba, na ufufuo; kisha mitume hueneza injili katika eneo lote la Mediterania. Majina ya majimbo na mikoa yanatajwa: Galilaya, Yudea, Samaria, Lebanoni/Decapolis, n.k. Uhusiano wa dini, siasa za Warumi, na matarajio ya Waisraeli kuhusu mkombozi (Masihi) unatoa picha ya mvutano wa kijamii na kiimani wa wakati huo.

10) Baada ya nyakati za kibiblia: Anguko la Hekalu la Pili na jina “Palaestina”

Ingawa si sehemu ya maandiko ya Biblia yenyewe, matukio ya karne ya 1–2 BK yanaathiri sana historia ya eneo:

• 66–70 BK: Vita ya Wayahudi na Warumi—Hekalu la Pili laangushwa (70 BK).
• 132–135 BK: Vita ya Bar Kokhba; baada ya hapo, Warumi wanaeneza matumizi ya jina Syria Palaestina kwa eneo pana la Yudea–Samaria–Galilaya, jambo linalochangia matumizi ya kihistoria ya neno “Palestina” katika karne zilizofuata.

Hii inaeleza kwa nini leo jina “Palestina” hutumika kwa eneo lile lile ambalo Biblia hulitaja kwa majina mengine (Kanaani, Israeli, Yuda, n.k.).

11) Wafilisti na “Filistia” kibiblia—jina linalofanana na “Palestina”

Wafilisti ni mojawapo ya majirani wanaoonekana sana katika Biblia (nyakati za Waamuzi na Mfalme Daudi). Eneo lao huitwa Filistia (Peleshet). Ingawa fonolojia ya “Filistia/Palestina” inafanana, kibiblia Wafilisti ni taifa/muungano wa miji ya pwani (Gaza, Ashkeloni, Ashdodi, Ekroni, Gathi) na si jina la kisiasa la nchi yote. Ulinganifu huu wa majina mara nyingi ndio unaochanganya wasomaji wapya.

12) Mandhari ya Kijiografia na Kijamii ya Biblia

Eneo la biblia lina milima ya Yudea, nyanda za Sharon, tambarare ya Filistia, mabonde kama Yezreeli, Galilaya yenye rutuba, na Bonde la Yordani (Bahari ya Galilaya & Bahari ya Chumvi). Hali ya hewa, njia za biashara (Via Maris, Njiapanda ya Kadesh), na ukaribu na himaya kubwa (Misri, Ashuru, Babeli, Uajemi, Ugiriki, Roma) vinafafanua kwa nini eneo hili linakuwa kitovu cha mivutano na utamaduni tangu zamani.

13) Mistari Mikuu ya Theolojia ndani ya Historia

1. Agano: Ahadi kwa Ibrahimu—uzao, nchi, baraka kwa mataifa; upana wake wa kiroho unaonekana katika manabii na Agano Jipya.
2. Haki na Maadili: Manabii wanasisitiza haki kwa maskini, wajane, na wageni, na kumwabudu Mungu mmoja.
3. Toba na Urejesho: Licha ya hukumu (uovu, uhamisho), kuna daima tumaini la kurejeshwa (Ezra–Nehemia; manabii wa faraja; Agano Jipya).

14) Tofauti ya “Historia ya Kibiblia” na “Utafiti wa Kihistoria”

Ni muhimu kutambua: Biblia ni maandiko ya imani yenye historia iliyopokelewa na jamii ya waumini. Utafiti wa akiolojia na historia ya kale wakati mwingine unakubaliana, wakati mwingine unasaili tarehe, matukio au ukubwa wa matukio. Hili halipunguzi thamani ya simulizi la kibiblia; linatusaidia kutofautisha kati ya msingi wa imani na mbinu za utafiti.

15) Ratiba Fupisho (Timeline)

• Mababu: Ibrahimu → Isaka → Yakobo (Israel) → makabila 12.
• Exodus–Sinai: Kutoka Misri, agano la Toraa.
• Kanaani: Yoshua & Waamuzi; mivutano na majirani (hasa Wafilisti).
• Ufalme Ulioungana: Sauli, Daudi, Solomoni; Hekalu la kwanza.
• Mgawanyiko: Israeli Kaskazini & Yuda Kusini; manabii.
• Anguko: 722 KK (Israeli → Ashuru), 586 KK (Yuda → Babeli; Hekalu la kwanza laanguka).
• Kurejea: Uajemi; Ezra–Nehemia; Hekalu la pili.
• Hellenism–Hasmonea: (enclave ya deuterokanoni) na baadaye Warumi.
• Agano Jipya: Yesu, mitume—Galilaya, Yudea, Samaria chini ya Warumi.
• Baada ya Biblia: 70 BK (Hekalu la pili laanguka); 135 BK (jina Syria Palaestina latumika na Warumi).

16) Maswali ya Haraka (Q&A)