Chanzo cha Vita ya Israel na Palestina: Ni kwa Nini Mgogoro Unaendelea

1) Kabla ya Mandate: Vuguvugu la utaifa na wahamiaji wa mwanzo

Mwisho wa karne ya 19 kulikuwa na vuguvugu la Utaifa wa Kiyahudi (Zionism) barani Ulaya—lililotaka “nyumba ya kitaifa” kwa Wayahudi kutokana na mateso na chuki dhidi ya Wayahudi (hasa pogromu za Urusi) na pia kwa sababu ya uhusiano wa kidini na kihistoria na ardhi ya Palestina. Theodor Herzl na wenzake waliipa sura ya kisiasa kuanzia miaka ya 1890, na mawimbi ya kwanza ya aliyah (uhamiaji wa Wayahudi) yakaanza kuja Palestina ya Dola ya Othmani, kabla ya Vita Kuu ya Kwanza ya Dunia.

2) Enzi ya British Mandate (1917–1948): Ahadi zinazokinzana, uhamiaji, na vurugu

Mwaka 1917, Azimio la Balfour lilitangaza uungaji mkono wa Uingereza kwa “kuanzishwa kwa makazi ya kitaifa ya Kiyahudi Palestina,” huku likisema “haki za kiraia na kidini za jamii zisizo za Kiyahudi” zikalindwe. Baadaye, hilo likaingizwa rasmi kwenye mamlaka (“Mandate”) ya Uingereza juu ya Palestina chini ya Shirika la Mataifa. Kimsingi, Uingereza ilijikuta ikijaribu kusawazisha madai mawili yenye nguvu: ya Wapalestina Wa-Arabu waliokuwa wengi na ya harakati ya Kizayuni.

Katika miaka ya 1920–30, idadi ya Wayahudi iliongezeka, taasisi za Yishuv (jumuiya ya Kiyahudi) zikaimarika, na biashara ya ardhi pamoja na siasa za utambulisho zikachochea hofu na hasira miongoni mwa Waarabu. Vurugu zenye kuibuka mara kwa mara (1920, 1921, 1929) zilipelekea harakati kubwa ya Mapinduzi ya Waarabu 1936–1939 dhidi ya utawala wa Uingereza na uhamiaji wa Kiyahudi. Tume ya Peel (1937) ilipendekeza kugawanya nchi katika dola mbili—pendekezo ambalo halikutekelezwa; baadaye White Paper ya 1939 ikapunguza sana uhamiaji wa Kiyahudi.

3) 1947–1949: Mpango wa kugawanya wa Umoja wa Mataifa, vita, na wakimbizi (Nakba)

Baada ya Vita Kuu ya Pili, kukiwa na kumbukizi za Holocaust na shinikizo la kimataifa, UN GA Azimio 181 (1947) lilipendekeza kugawanya Mandate ya Palestina iwe Dola ya Kiarabu na Dola ya Kiyahudi, na Jerusalem iwe chini ya utawala maalum wa kimataifa. Uongozi wa Kiyahudi ulikubali, uongozi wa Kiarabu akaukataa. Mapigano ya wenyewe kwa wenyewe yalianza, yakafuatiwa na vita ya kikanda baada ya Mei 1948 Israel kutangaza uhuru.

Vita ya 1948 ilimalizika kwa mikataba ya usitishaji mapigano mwaka 1949 na mipaka ya muda ijulikanayo kama “Green Line.” Waraka wa Encyclopaedia Britannica unatilia mkazo kwamba takribani takriban 800,000 Wapalestina walikimbia au walifukuzwa katika muktadha wa vita (tukio linalokumbukwa kama Nakba), na hivyo kuanzisha tatizo la wakimbizi ambalo halijamalizika hadi leo.

4) 1967: Vita ya Siku Sita na mabadiliko ya msingi

Mwezi Juni 1967, Israel ilishinda vita ya siku sita dhidi ya majirani zake, ikachukua Ukingo wa Magharibi (pamoja na Jerusalem Mashariki), Ukanda wa Gaza, Sinai, na Milima ya Golan. Kuanzia hapo, nafasi ya maeneo haya ikawa kitovu cha mgogoro: masuala ya ukaliaji (occupation), makazi ya walowezi, na haki ya kujitawala kwa Wapalestina. Baraza la Usalama lilipitisha UNSC Azimio 242 likisisitiza “kutokubalika kwa kuchukua ardhi kwa vita” na wazo la “land for peace.”

5) 1987–1993: Intifada ya Kwanza na kuelekea Oslo

Miaka ya mwishoni mwa 1980s ilishuhudia uasi wa raia katika maeneo yaliyokaliwa—ulikazia taswira ya mgogoro kuwa sio tu kati ya Israel na nchi za Kiarabu bali pia Israeli–Palestinian. Katika mazingira hayo, Makubaliano ya Oslo (1993/1995) yaliunda Mamlaka ya Palestina (PA) na mpango wa kipindi cha mpito kuelekea mazungumzo ya hadhi ya mwisho (borders, wakimbizi, Jerusalem). Haya yalitoa matumaini makubwa, lakini masuala ya msingi yaliachwa kwa “baadaye.”

6) 2000–2007: Mazungumzo kuvunjika, Intifada ya Pili, na Gaza kubadilika

Mnamo 2000 mazungumzo ya hadhi ya mwisho hayakufanikiwa; Intifada ya Pili ikafuata na kuacha majeraha makubwa kwa pande zote. Mwaka 2005, Israel iliondoa jeshi la kudumu na kuvunja makazi ndani ya Gaza kupitia “disengagement,” lakini udhibiti wa mipaka na anga uliendelea kuhusisha Israel (na pia Misri upande wa Rafah), na mzozo wa kiusalama uliendelea. 2007, Hamas ilichukua udhibiti wa ndani wa Gaza baada ya mgawanyiko wa kisiasa wa Kipalestina na mapigano ya kifaksi; kuanzia hapo, ukanda ukawa chini ya mzingiro/udhibiti mkali na duru za vita za mara kwa mara.

7) 2023 hadi sasa: Vita kubwa ya Gaza kama sura mpya—lakini mizizi ni ya zamani

Oktoba 7, 2023, Hamas na makundi mengine walifanya shambulio kubwa kusini mwa Israel; serikali ya Israel ilithibitisha vifo takriban 1,200 katika siku hizo za mwanzo na mateka wengi kuchukuliwa, tukio lililoanzisha vita kubwa ya Gaza iliyodumu hadi leo. Takwimu za vifo na majeruhi kwa Wapalestina, kama zinavyojiri katika ripoti za mashirika ya UN zinazotegemea takwimu za Wizara ya Afya ya Gaza, zimeendelea kupanda sana.

Katika ngazi ya sheria ya kimataifa, Mahakama ya Kimataifa ya Haki (ICJ) ilitoa Advisory Opinion tarehe 19 Julai 2024 ikisema ukaliaji wa Israel tangu 1967 katika Ukingo wa Magharibi (pamoja na Jerusalem Mashariki) na Gaza ni kinyume cha sheria, ikiitaka ifikishwe mwisho kwa haraka na isiteklezwe hatua za uhamishaji wa wakazi/kujenga makazi; Israel imekataa hitimisho hilo.

Kwa nini mgogoro huu “hauishi”?—Mambo ya msingi yanayoendelea kusukuma moto

1. Haki mbili zinazosongana juu ya ardhi moja: Wayahudi wanaona haki ya kihistoria/kidini na usalama baada ya mateso ya muda mrefu (ikiwemo Holocaust); Wapalestina wanaona haki ya kujitamalia kama taifa lenye uwepo endelevu nchini humo na haki ya kurejea/kufidiwa kwa kupoteza ardhi na makazi tangu 1948. Nakba—yaani wimbi la wakimbizi wa 1948—imekuwa msingi wa madai ya haki za wakimbizi hadi leo.
2. Maeneo na mipaka baada ya 1967: Ukingo wa Magharibi, Jerusalem Mashariki, na Gaza yamekuwa kiini cha mjadala wa mipaka, usalama, makazi ya walowezi, na mtiririko wa watu/bidhaa. Azimio 242 linabeba kanuni ya “ardhi kwa amani,” lakini tafsiri na utekelezaji vimekwama kwa miongo kadhaa.
3. Miundo ya usalama na siasa za ndani: Mashambulizi ya makundi ya kijeshi kutoka Gaza/Ukanda wa Kaskazini (na Lebanon), na ujenzi wa makazi ya walowezi, vimezalisha mzunguko wa mashambulizi/majibu ya kijeshi unaoondoa imani ya kisiasa. Mgawanyiko wa ndani wa Kipalestina (PA dhidi ya Hamas) na upishano wa siasa za ndani Israel pia umezuia “mpango mmoja wa mwisho.” (Taarifa hizi ni muhtasari wa mijadala ya muda mrefu katika nyaraka za historia ya Oslo na tathmini za taasisi za kimataifa.)
4. Hali ya kisheria ya ukaliaji: ICJ (2024) imeweka msimamo wa kisheria ambao unataka kukomeshwa kwa ukaliaji na kuacha makazi; kwa upande wa Israel, hoja kuu ni usalama na kwamba amani ya kudumu lazima ipatikane kwa makubaliano ya kisiasa, si kwa maamuzi ya kisheria pekee.

Maswali Muhimu (Q&A)

Nini hasa kilisababisha mgogoro huu?

Hakuna “sababu moja.” Ni mkusanyiko wa: (a) kuibuka kwa utaifa wa Kiyahudi na Kiarabu juu ya eneo moja; (b) sera zinazokinzana wakati wa British Mandate (Azimio la Balfour, migogoro ya uhamiaji/ardhi, na Mapinduzi ya Waarabu 1936–39); (c) UN 181 (1947) na vita ya 1948 iliyozaa tatizo la wakimbizi (Nakba); (d) vita ya 1967 na ukaliaji wa maeneo; (e) juhudi zilizokwama za makubaliano (Oslo) huku masuala nyeti—wakimbizi, Jerusalem, mipaka, usalama, makazi—yakiendelea kubaki mezani bila jawabu.

“Wahusika wakuu” kwenye mgogoro ni nani?

Katika msingi: Serikali ya Israel; Wapalestina kupitia Mamlaka ya Palestina (PA) (Ukingo wa Magharibi) na Hamas (iliyodhibiti Gaza kuanzia 2007); pia makundi mengine ya kijeshi (k.m. Islamic Jihad). Nje yake zipo nchi jirani (Misri, Jordan, Lebanon, Syria), wadhamini wa kikanda (Iran, n.k.), na wadau wa kimataifa (Marekani, Umoja wa Ulaya, Umoja wa Mataifa, n.k.). (Majukumu na ushawishi vimebadilika kulingana na enzi mbalimbali—Oslo, makubaliano ya amani ya Misri 1979/Jordan 1994, n.k.)

Mivutano ya sasa ya Gaza ilianzia wapi?

Kihistoria, Gaza ilikaliwa 1967, ikawa chini ya mchakato wa Oslo (PA), kisha Israel ikaondoa makazi na wanajeshi wa kudumu 2005 lakini udhibiti wa anga, pwani na sehemu muhimu za mipaka ukaendelea; 2007 Hamas ikadhibiti ukanda huo, na tangu hapo kumekuwa na mizunguko ya makabiliano, mzingiro, na vita—ilivyofikia kilele kipya baada ya Oktoba 7, 2023.

Je, kuna mwanga wa sheria ya kimataifa kuhusu maeneo?

Ndiyo. UNSC 242 (1967) ilitoa msingi wa “ardhi kwa amani.” ICJ (2024) katika maoni ya ushauri ilisema ukaliaji wa maeneo ya Palestina tangu 1967 ni kinyume cha sheria na ukanda wote (Ukingo wa Magharibi, Gaza, na Jerusalem Mashariki) ni kitengo kimoja cha kieneo kinachohitaji suluhisho la haki la kujitawala kwa Wapalestina. Israel inakataa matokeo hayo ya ICJ.

Ratiba Fupisho (milestones) za “chanzo”

• 1890s–1930s: Kujengeka kwa Zionism, mawimbi ya uhamiaji wa Wayahudi (aliyot), na kuongezeka kwa siasa ya Kipalestina; vurugu na migawanyiko chini ya British Mandate.
• 1917: Azimio la Balfour; 1922: Mandate ya Uingereza yapitishwa rasmi.
• 1936–39: Mapinduzi ya Waarabu; 1937: Peel Commission yapendekeza kugawanya—halikufaulu.
• 1947–49: UN 181 (mpango wa kugawanya); vita; Nakba; mikataba ya usitishaji 1949.
• 1967: Vita ya Siku Sita; ukaliaji wa Ukingo wa Magharibi, Gaza, Jerusalem Mashariki; UNSC 242.
• 1993/95: Makubaliano ya Oslo—PA yaanzishwa; masuala ya mwisho kuahirishwa.
• 2005–2007: Disengagement ya Gaza; Hamas yadhibiti Gaza; duru za mapigano na mzingiro.
• 2023–2025: Vita kubwa ya Gaza baada ya Oktoba 7; vifo na uharibifu mkubwa; maoni ya ICJ 2024 kuhusu ukaliaji.

Je, “suluhisho la mwisho” linaonekanaje?

Kwa miaka mingi, diplomasia imezunguka mihimili miwili: “mataifa mawili” (dola ya Israel na dola ya Palestina kando ya Green Line ya 1967 kwa marekebisho kadogo ya mipaka na makubaliano juu ya Jerusalem/wakimbizi/usalama), au mipangilio ya kushirikiana mamlaka kwa namna mbalimbali (confederation/one state with equal rights). Lakini utekelezaji wowote unategemea masuala manne yasiyokwepeka: usalama/udhibiti wa silaha, mipaka na makazi, hadhi ya Jerusalem, na haki/hatma ya wakimbizi wa 1948 na vizazi vyao—mijadala inayounganishwa na Azimio 242, maamuzi ya mahakama za kimataifa, na ukweli wa kisiasa ardhini.

Hitimisho: “Chanzo” si risasi moja—ni mfululizo wa maamuzi magumu

Chanzo cha vita ya Israel na Palestina hakipo kwenye tukio moja bali mfululizo wa vuguvugu la utaifa, ahadi za kifalme na kimataifa zinazokinzana, vita mbili kuu (1948 na 1967) na mikataba ambayo haikufunga “vidonda vikuu.” Kila kizazi kimeongeza safu yake: Oslo ilitoa tumaini lakini ikachemka; Gaza 2005 iliondoka makazi lakini si mzingiro; 2023 ilionyesha tena kwamba ukosefu wa mpango wa “mwisho” hutengeneza wimbi jipya la ukatili. Kuelewa mizizi—kuanzia Balfour na Mandate, kugawanya UN, Nakba, hadi 1967 na 242—ndiko kunatupa lugha sahihi ya kujadili kesho.