Dalili za Ugonjwa wa Ndui (Smallpox)
Ingawa ugonjwa wa ndui umetokomezwa rasmi duniani tangu mwaka 1980, maarifa kuhusu dalili zake bado yana umuhimu mkubwa katika elimu ya afya ya umma na maandalizi ya dharura. Ndui, iliyosababishwa na virusi vya Variola, ilikuwa mojawapo ya magonjwa hatari zaidi katika historia ya binadamu—iliyowaua mamilioni ya watu kabla ya kampeni ya chanjo ya kimataifa.
Hapa chini ni ufafanuzi wa hatua na dalili zake kama zilivyokuwa zikionekana kihistoria.
Dalili za Ndui – Mfuatano Kamili wa Hatua za Ugonjwa
1. Kipindi cha Utulivu (Incubation Period) – Bila Dalili
Baada ya mtu kuambukizwa, kulikuwa na kipindi cha siku 7–19 bila dalili (wastani siku 10–14).
Katika kipindi hiki:
- Hakukuwa na homa
- Hakukuwa na upele
- Mgonjwa hakuwa anaambukiza
Virusi vilikuwa vikijirudia ndani ya mwili kimya kimya.
2. Dalili za Kwanza (Prodromal Stage)
Hii ndiyo hatua iliyokuwa ya ghafla na yenye dalili nzito.
a) Homa Kali
Joto lilipanda haraka hadi:
- 38.5°C – 40.5°C
Hii ndiyo dalili ya mwanzo iliyokuwa ya kutambulisha sana ndui.
b) Maumivu Makali ya Mwili
Wagonjwa wengi walilalamika:
- Maumivu makali ya kichwa
- Maumivu ya mgongo
- Maumivu ya misuli
- Uchovu mkali na udhaifu
Hali hii iliendelea kwa siku 2–4.
c) Dalili za Tumbo kwa Baadhi ya Watu
- Kichefuchefu
- Kutapika
- Maumivu ya tumbo
Katika hatua hii mgonjwa alianza tayari kuwa na uwezo wa kuambukiza.
3. Kuanza kwa Vipele Kinywani (Enanthem)
Baada ya siku kadhaa za homa:
- Vipele vidogo vyekundu vilionekana kwenye ulimi na ndani ya kinywa
- Villipasuka haraka na kutoa virusi vingi
Mate ya mgonjwa yalikuwa na uwezo mkubwa wa kuambukiza katika hatua hii.
4. Kuanza kwa Upele Mwilini (Exanthem)
Ndani ya masaa 24 baada ya vipele vya mdomoni:
- Upele ulitokea usoni
- Ukasambaa kwenye mikono na miguu
- Kisha ukaenea mwili mzima
Hii ilikuwa hatua inayotambulika kwa urahisi.
5. Mabadiliko ya Upele – Macules → Papules → Vesicles
Upele wa ndui ulikuwa na mabadiliko ya hatua kwa hatua:
a) Macules (madoadoa mekundu)
- Vipele bapa vilivyoonekana kama madoa madogo
b) Papules (nundu ngumu)
- Madoa yalijikunja juu na kuwa nundu ngumu
c) Vesicles (malengelenge)
- Malengelenge yenye maji meupe yalitokea
- Kwa kawaida yalikuwa na shimo kidogo katikati (umbilicated), sifa ya ndui
Malengelenge haya yalikuwa magumu na ya kina—tofauti na tetekuwanga.
6. Kutengeneza Pustules Zilizojazwa Usaha
Baada ya siku 5–8:
- Maji yaligeuka usaha mzito
- Upele ukawa mgumu, mkavu, na wenye muinuko mkubwa
- Homa ilipanda tena wakati huu
Upele ulionekana zaidi kwenye uso na viungo (mikononi, miguuni) kuliko kiwiliwili – muundo unaoitwa centrifugal distribution, ambao uliifanya ndui kuwa ugonjwa unaotambulika kirahisi.
7. Kukauka kwa Upele na Kuundwa Magamba
Katika wiki ya pili:
- Pustules zilianza kukauka
- Magamba ya kahawia yakatengenezwa
- Hatua hii ilidumu wiki 1–2
Magamba yalianguka pekee yake baada ya wiki 3–4 tangu upele kuanza.
Makovu ya Kudumu
Kuanguka kwa magamba kuliacha mashimo madogo (pitted scars) ambayo yalikuwa alama ya watu waliowahi kuugua ndui.
8. Uwezo Mkubwa Sana wa Kuambukiza
Kwa upande wa maambukizi:
- Mgonjwa alikuwa hatari sana kuanzia vipele vya mdomoni
- Maambukizi yaliendelea hadi magamba yote yaanguke
- Kusambaa kulifanyika kupitia hewa (matone ya kikohozi/chafya)
- Pia kupitia mgusano na malengelenge au vitu vichafu
Hii ndiyo sababu ndui ilikuwa hatari sana katika jamii.
Dalili za Ziada Zilizokuwa Zikionekana Kihistoria
1. Ndui ya Kuvuja Damu (Hemorrhagic Smallpox)
- Ngozi ilivuja damu
- Kulikuwa na damu kwenye utando wa ndani
- Mara nyingi ilifia kabla ya upele wa kawaida kuonekana
Hii ilikuwa aina kali na hatari zaidi.
2. Ndui Bapa (Malignant / Flat Smallpox)
- Vipele vilibaki bapa badala ya kuinuka
- Ngozi ilionekana kama imeungua
- Kiwango cha vifo kilikuwa juu sana
3. Hatari kwa Macho – Upofu
Endapo vipele vingetokea kwenye konea ya jicho, vidonda vingeweza kusababisha upofu wa kudumu.
4. Maambukizi ya Bakteria Kwenye Ngozi
Kupasuka kwa upele na mazingira machafu vilisababisha maambukizi ya pili ya bakteria.
5. Matatizo ya Mapafu, Viungo na Ubongo (Nadra)
- Nimonia
- Maumivu ya viungo (arthritis)
- Kuvimba ubongo (encephalitis)
Mambo Muhimu ya Kuzingatia Kwa Mantiki ya Dharura
1. Utambuzi wa Haraka
Kisa chochote chenye vipele vinavyofanana na ndui:
- Vipele vyote kuwa katika hatua moja
- Kusambaa zaidi usoni na viungo
- Mfuatano maalum wa dalili
…kingehitaji kuchukuliwa kama dharura ya afya ya umma.
2. Kujitenga na Karantini
- Mgonjwa angehitaji kutengwa mara moja
- Watu waliowasiliana naye kuwekwa karantini kwa siku 17–19
3. Vipimo vya Maabara
- Lazima vifanywe katika maabara zenye usalama wa juu (BSL-4)
- Hii ni hatua ya uthibitisho pekee
4. Umuhimu wa Chanjo
Chanjo ndiyo iliyoangamiza ndui duniani.
Katika hali ya dharura:
- Chanjo ya haraka kwa waliokaribiana na mgonjwa (ring vaccination)
- Inaweza kuzuia ugonjwa ukichanjwa ndani ya siku 3–4
5. Matibabu ya Kusaidia
Kihistoria, tiba kuu ilikuwa:
- Kupunguza homa
- Kutoa maji ya kutosha
- Kutibu maambukizi ya bakteria
- Kutunza ngozi
Dawa maalumu za kisasa za antiviral sasa zipo, lakini zinatumika katika hali za dharura.
Tiba za Ugonjwa wa Ndui (Smallpox) – Maelezo ya Kina
Ugonjwa wa ndui uliokuwa unasababishwa na virusi vya Variola ulikuwa hatari na wenye kiwango kikubwa sana cha vifo kabla ya kutokomezwa. Hakuna wagonjwa wa ndui wanaopatikana leo duniani, lakini uelewa wa tiba zake za kihistoria na hatua za matibabu zinazoandaliwa kwa dharura bado una umuhimu.
Kwa sasa, tiba za ndui ni maarifa ya usimamizi wa dharura iwapo ugonjwa ungeonekana tena kupitia tukio lisilotarajiwa (mfano: kimaabara au bioterrorism). Huu ni mwongozo wa kielimu unaotegemea historia na maandalizi ya kimataifa ya afya.
1. Matibabu ya Kihistoria (Kabla ya Teknolojia ya Kisasa)
Kabla ya dawa za virusi kupatikana, tiba za ndui zilitegemea:
a) Huduma ya kusaidia mwili (Supportive Care)
- Kupunguza homa
- Kupa maji ya kutosha ili kuzuia upungufu wa maji mwilini
- Kutunza ngozi iliyoathirika
- Kuweka kinga dhidi ya maambukizi ya bakteria
Hii haikuponya virusi, lakini ilisaidia mwili kupambana.
b) Kutibu maambukizi ya ziada
Bakteria walioweza kushambulia malengelenge au mapafu walitibiwa kwa:
- Antibiotiki (baadaye baada ya kugunduliwa karne ya 20)
2. Matibabu ya Kisasa Kwa Dharura (Emergency Preparedness)
Ingawa ndui haipo tena, serikali na taasisi za afya duniani zimeweka mbinu rasmi za matibabu kama kinga ya dharura iwapo ugonjwa ungeibuka tena.
Haya ni matibabu ya kitaalamu tu, yanayotolewa chini ya uangalizi maalum wa serikali na wataalamu wa afya.
a) Dawa Maalum za Antivirusi (Antiviral Drugs)
Zimeundwa kwa ajili ya dharura na kuhifadhiwa na mashirika ya afya (kama CDC, WHO), si za matumizi ya kawaida.
Dawa hizi zinaweza kusaidia kupunguza ukali wa virusi:
- Tecovirimat (TPOXX)
- Cidofovir
- Brincidofovir
Tahadhari: Dawa hizi hutolewa tu na mamlaka za afya katika tukio la dharura la ndoa ya kimaabara au mlipuko wa kimataifa. Si za kununuliwa na mtu binafsi.
3. Chanjo Kama Tiba na Kinga (Post-Exposure Vaccination)
Kihistoria, chanjo ya ndui ilikuwa nguzo kuu ya kuokoa maisha.
Katika dharura:
Chanjo inaweza kufanya kazi kama tiba ya mapema ikiwa:
- Itatolewa ndani ya siku 3 tangu mtu aambukizwe
→ Inaweza kuzuia ugonjwa kabisa - Ikiwa itatolewa ndani ya siku 4–7
→ Inaweza kupunguza ukali wa dalili
Kwa sasa, chanjo inayotumika katika mipango ya dharura ni:
- ACAM2000
- JYNNEOS / Imvamune / Imvanex (chanjo mpya zaidi, salama zaidi)
Chanjo hutolewa kwa:
- Waliowasiliana na mgonjwa (ring vaccination)
- Wahudumu wa afyawaliokaribiana na visa vinavyoshukiwa
4. Utengaji wa Mgonjwa (Isolation) Kama Sehemu ya Tiba
Kwa kuwa ndui ilikuwa inaambukiza sana, utengaji ulikuwa sehemu muhimu ya tiba.
Hii inahusisha:
- Mgonjwa kutengwa mpaka magamba yote ya upele yaanguke
- Utunzaji katika chumba chenye hewa safi
- Watoa huduma kuvaa vifaa vya kujikinga (PPE)
Hatua hizi zingesaidia kuzuia kuenea kwa ugonjwa kwa wengine.
5. Kutunza Ngozi na Upele
Hii haikutibu virusi, lakini ilisaidia kupunguza madhara.
Hatua hizi hutumika kwenye huduma ya dalili:
- Kuweka eneo safi na kavu
- Kuzuia mgonjwa kuchokonoa upele
- Kutibu maambukizi ya ngozi mara moja
- Kutumia dawa za kupunguza maumivu na kuwasha
Uangalizi mzuri wa ngozi uliweza kupunguza makovu ya kudumu.
6. Dawa za Kusaidia Dalili
Kwa wagonjwa wa ndui, tiba zilitumika kudhibiti dalili:
a) Dawa za kupunguza homa
- Paracetamol
- Ibuprofen
b) Dawa za kutibu maumivu ya misuli na mgongo
c) Maji ya kutosha
- Maji ya kunywa
- Maji ya mishipa (IV fluids) kwa waliokuwa dhaifu sana
7. Tiba za Ndui Zenye Makali Zaidi (Flat na Hemorrhagic Smallpox)
Aina hizi zilikuwa kali sana na zilihitaji:
- Matunzo makubwa hospitalini
- Kusaidiwa damu ikiwa kulikuwa na kutokwa damu
- Ufuatiliaji mkali wa mapigo ya moyo na shinikizo la damu
Hata hivyo, kiwango cha vifo kilikuwa juu kutokana na ukali wa virusi.
8. Hatua Maalum Za Dharura Endapo Ndui Ingerudi Leo
Katika tukio la nadra sana, hatua zifuatazo zingechukuliwa kama sehemu ya “tiba ya umma”:
a) Utambuzi wa haraka hospitalini
b) Kutengwa kwa mgonjwa
c) Chanjo kwa waliokaribiana na mgonjwa (ring vaccination)
d) Kutoa dawa za antiviral kwa waliothibitishwa
e) Ufuatiliaji wa karibu wa watu wote waliokaribiana
Hizi ndizo hatua zinazojulikana kimataifa kama mpango wa kukabiliana na ndui.
Kwa sasa:
- Hakuna wagonjwa wa ndui duniani
- Hakuna tiba ya nyumbani ya ndui
- Hakuna matumizi ya dawa za ndui kwa watu wa kawaida
Tiba za ndui zilizopo leo zinahifadhiwa kwa:
- Dharura za kiafya
- Maabara maalumu
- Mipango ya kimataifa ya afya
Hitimisho
Ingawa ndui haitishii tena maisha ya watu duniani kwa sasa, uelewa wa dalili zake ni muhimu kwa historia ya afya ya umma na utayari wa dharura. Ugonjwa huu ulikuwa mfano wa jinsi chanjo, usimamizi bora wa afya, na ushirikiano wa kimataifa ulivyoweza kuokoa mamilioni ya maisha.
